Skeepsoldyboek: Huis te Zilverstein

Die vroegste rekord wat ons van Joost en Burgert, die Van Dyk-stamvaders, het, is hul inskrywings in die Grootboek van die Huis te Zilverstein, die skip waarmee hulle na Suid-Afrika gereis het. Skanderings van hierdie boek is onlangs beskikbaar gemaak op die webwerf van die Nederlandse Nationaal Archief. Toe ek reg aan die begin van die jaar (2016) die stukke wou insien daar, is ek reeds vertel dat ek sal moet wag, omdat hulle besig is om al die VOC-stukke in te skandeer.

Dus moes ons vir 'n lang tyd tevrede gewees het met die inligting wat reeds op hulle webwerf verskyn het:

Voornaam opvarende Joost
Achternaam opvarende Pietersz:
Herkomst opvarende Isberg
Datum indiensttreding 24-05-1686
Functie bij indiensttreding Soldaat
Uitleg over functie Militair
Uitgevaren met het schip Huis te Zilverstein
Datum uit dienst 1690-12-28
Waar uit dienst Kaap de Goede Hoop
Reden uit dienst Vrijburger
Uitleg over reden einde dienstverband Dit wordt ingevoerd als de laatste post vermeldt dat de opvarende vrijburger wordt. Soms wordt een opvarende vrijburger en treedt daarna weer in dienst. Als een opvarende vrijburger wordt en de datum van overlijden wordt gegeven, staat dit bij opmerkingen.
Opmerkingen 1718 overleden
Schuldbrief Ja
Maandbrief Nee
Bronverwijzing Nummer toegang: 1.04.02, inventarisnummer: 5342, folionummer: 222

Voornaam opvarende Burgert
Achternaam opvarende Peters
Herkomst opvarende Isberg
Datum indiensttreding 24-05-1686
Functie bij indiensttreding Soldaat
Uitleg over functie Militair
Uitgevaren met het schip Huis te Zilverstein
Datum uit dienst 1690-12-28
Waar uit dienst Kaap de Goede Hoop
Reden uit dienst Vrijburger
Uitleg over reden einde dienstverband Dit wordt ingevoerd als de laatste post vermeldt dat de opvarende vrijburger wordt. Soms wordt een opvarende vrijburger en treedt daarna weer in dienst. Als een opvarende vrijburger wordt en de datum van overlijden wordt gegeven, staat dit bij opmerkingen.
Opmerkingen 1720 overleden
Schuldbrief Ja
Maandbrief Nee
Bronverwijzing Nummer toegang: 1.04.02, inventarisnummer: 5342, folionummer: 223

En hier moet ek weereens my dank betuig aan die uitstekende openarch.nl, sonder wie se gevorderde soekfunksie ek selfs bostaande rekords miskien nooit sou kry nie. (Ek was immers op soek na twee broers met die familienaam van Dyk, wat in 1691 na die Kaap gereis het, soos vertel deur die 1975-Geslagsregister van die Broers Joost en Burgert van Dyk.)

Hier onder volg die digitale kopieë van die skeepsoldyfolio's, met transkripsie en verduideliking. Met 'n baie groot dankie aan Elmien Wood en Corney Keller, wat my beide baie gehelp het met die transkripsie en met die agtergrond van die inhoud.

Ek behandel eers Joost s'n, daarna dié van Burgert. Kliek gerus op die foto's om 'n groter weergawe te kry.

folio 222a

Maij	24	Aen d: E: Comp: over 2/m gagie @/9:- smaents	1..f+	18   -    -
		Aen d: E: Comp: over schult aen Jurgen Meijer	1..+	150   -   -
		Aen kisten over 1 stuck	241..+	4    7   -
		Aan bultsacken over 1 stuck	242..+	1  10   -
Junij	10	Aen hemden over 2 stucx	239..+	4    6  -
		Aen cousen over 1 paar wolle	238..+	-   12  -
		Aen ditto over 1 paar linne	238..+	-   10  -
		Somma		179   5   -
1687	xber	f8 betaelt ae marritie martens wegens de schult vold: op fo 235		f8
1688	9ber	f34 betl aen marritje martens wegens d'schult voldaen op fo 259		f34
1689	decemb	f58 _ op dato beaelt aen marrijtje marttens wegens de f150_schult voldaen indese op .............................................f259		f58
1691	Januarij	f30 betaelt aen marritie martens sijn acts vold: op fe(?)                                                                                         259:		30
1692	30 Sept	f12:2:8 betaelt aen Marritje Martens sijn acts borge Adriaen Cuiper camerbode (handt: Marritje martens) (hand: A. Cuiper)		12.2.8

  folio 222b

Septem	24	pe: d: E: Compagnie over 4/m gagie a_f 9:- smaents bij hem ver- dient zedert den 24 Maij dat uit Texel zijn uitgesijlt tot dato deses dat (gode loff.) aen Cabo de bonne Esperance arrij- verende en aldaer door ordre d' E: Commandeur vander Stel aen Land gaet..........................................................................	1..+
	--	p:re: d'E: Comp: soo veel pe: Zlot te quaet blijft	1..+
			Somma
1686	ulto (xber)	over 3/m 6d aende Caep fo183 Lqt	f142.0.4 cont
1687	ulto d:o	over 12/m op d:o fo 129 Lequade	f108.2.cont
1688	ulto ditto	over 12/m op ditto f89: teqt	f50-5-ct
1689	ulto ditto	over 12/m fo71 teqt in leening	f20-2-ct
1690	15 feb:	over 1.5/m op Ditto, dat sijn gagie afgeschreven wordt                                                               fo 63 teqt Is 28 xber vrij geworden	7:17:5 (of 8)
1718	1 Feb	overleden, testament gemaekt hebbende en eenige kinderen naelatende, per Caepsvrijn: fo71

Vooraf, 'n kort uitleg van die geld wat hulle gebruik het. Die Nederlanders het die gulde gebruik: die naam was afkomstig van "gulden florijn", oftwel "goue floryn" en die valutateken was ƒ. 'n Gulde was in die 17de eeu verdeel in 20 stuiwers en 8 duite: 20 stuiwers was gelykstaande aan 1 gulde; 8 duite was gelyk aan 1 stuiwer (dus was 8x20 - 160 duite gelyk aan 1 gulde).

'n Bedrag is dus dikwels genoteer as ƒ12-2-8, oftwel 12 gulde, 2 stuiwers en 4 duite. Aldus die Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, het ƒ10 in 1686 ongeveer dieselfde koopkrag gehad as €110 euro vandag in Nederland - of R637 in Suid-Afrika. Dus wat mens vandag vir €110 in Nederland of R637 in Suid-Afrika kan koop, sou mens destyds vir ƒ10 kon koop. Alle bedrae onder word ook in Euro en Rand gegee (met verwysing na koopkragpariteit)

Joost Pietersz. van Isberg, Soldaat, debiet

Op die 24ste Mei 1686 het Joost die volgende skuld opgeloop:

• twee maande salaris (twee keer 9 gulde, ongeveer = koopkrag €100 / R579 per maand). Hierdie geld het hy gekry die dag wat hy by die V.O.C. aangesluit het en het dit as't ware dus aan die V.O.C. geskuld tot hy dit afgewerk het.

Dit is hier duidelik dat 'n loopbaan as V.O.C.-soldaat werklik iets was waarvoor slegs die wanhopigstes of avontuurlustigstes hulself opgegee het. Die vergeleke loon is sowat R579 per maand - aansienlik minder as die R1805 wat die minimumloon van 'n sekuriteitswag in Suid-Afrika is (een van die slegsbetaalde werke in SA).

• Die volgende skuldbedrag is ƒ150 (€ 1675,71 / R9696,69). Hierdie bedrag was hy skuldig aan die persoon wat hom akkommodasie voorsien het voor sy reis na Suid-Afrika...

Zielverkopers of slaapbazen was mense wat werklose en wanhopige mense gehuisves het tot tyd en wyl hul skepe vertrek het. In ruil daarvoor het 'n matroos of soldaat 'n deel van hul geld en 'n skuldbrief afgestaan.  Hierdie skuldbrief is ook genoem 'n transportbrief, of schuldcedule/transportcedule. Hierdie cedule is weer vereenvoudig tot ceel. Die slaapbase het dikwels hierdie skuldbriewe verkoop aan ander (wat die skuld kon inwin) en het bekend gestaan as ceelverkopers wat dan weer verbaster is tot zielverkoper. Aldus Corney Keller het die zielverkopers die skuldbriewe verkoop teen 'n gemiddelde markprys van ƒ80 (moontlik denkende dat ƒ80 nóú beter is as ƒ150 wat waarskynlik eers oor 'n paar jaar terugbetaal sou word, indien ooit - baie seeliede het byvoorbeld gesterf voor hul skuld afbetaal is). ƒ150 is sowat 17 maande se salaris vir 'n V.O.C.-soldaat.

Hierdie sielverkopers het nie 'n goeie reputasie gehad nie. Daar is verhale van jongmans wat soggens wakker geword het en dan uitgevind het hulle is opgesluit in die kelder tot die dag wat die skip gevaar het, of dat hulle uitgehonger word en dan ellendig en "uitgemergeld" aan boord gaan (wat daartoe lei dat sommige nie die reis oorleef het nie).

Nie álle sielverkopers was sleg nie, daar is ook verhale van goeie slaapbase, wat genoeg kos voorsien het. Soos byvoorbeeld koffie en witbrood met kaas vir ontbyt, in die middag twee geregte met bier, in die namiddag tee en dan soetmelk (warm of koud), witbrood en vis/eiers met groentestamppot.

Was Jurgen Meijer, die slaapbaas van Joost (en Burgert) bloot 'n mensehandelaar, of het hy ook goed vir sy inwoners gesorg? Dit weet ek (nog) nie. Elmien Wood vertel dat ƒ150 'n standaardbedrag was vir matrose en soldate.

Die volgende bedrae in die boek was sy uit- en toerusting waarvoor hy self moes betaal, gewoonlik met geld wat hy van die Kompanjie geleen het. In Joost se geval het hy die volgende moes betaal:
• 'n kis (waarskynlik om al sy goed in te bêre), teen 4 gulde en 7 stuiwers, oftwel ƒ4-7-0 (€52,51/R303,86)
• 'n "bultsak" - 'n skeepsterm vir matras, teen ƒ1-10-0 (€12,29/R71,12) Aldus Elmien Wood het die V.O.C. die matrasse ná die sewentiende eeu verskaf, sodat die matroos nie self een moes aanskaf nie.

Op 10 Junie, terwyl hulle op reis was, het hy ook nog die volgende teen skuld gekry:
• twee stuks hemde, teen ƒ4-6-0 (€51,39/R297,37)
• 1 paar wolkouse, teen  ƒ0-12-0 (€ 1,34/R7,75 ZAR)
• 1 paar linnekouse, teen ƒ0-10-0 (€ 1,12/R6,48)

Dus het Joost, voordat hy voet aan wal gesit het in Suid-Afrika, reeds ƒ179-5-0 skuld gehad. Dis nou sowat € 2005,27 of R11 603,73 in vandag se geld.

Onderaan kan ons sien wanneer hy al die geld terugbetaal, ƒ8 in 1687, ƒ34 in 1688, ƒ58 in 1689, ƒ30 in 1691, en dan die laaste ƒ12-2-8 in 1692. Dit is hier ook duidelik dat Jurgen Meijer sy skuldbrief deurverkoop het aan Marritie Martens (of dat sy vir hom gewerk het en hy haar volmag gegee het om die geld in te win).

Op 30 September 1692 teken beide Marrijte Martens en Adriaen Cuiper (namens die V.O.C.) om te bevestig dat die skuld afbetaal is.

Op die volgende bladsy verskyn die datum en plek van Joost se uitreis (24 Maij ... uit Texel). Daar staan ook dat "Commandeur vander Stel" reeds die bevel gegee het dat hulle aan land moes gaan. Waarskynlik het Van der Stel vooraf aan die V.O.C. deurgegee hoeveel manskappe aan die Kaap benodig word (die res sou deurgaan na Indonesië). Of die soldate vooraf kon kies waarheen hulle sou gaan en of hulle willekeurig 'n bestemming aangewys is, weet ons nie. Siende dat Joost en Burgert beide vir die Kaap gemerk is, kan beteken dat hulle ten minste gevra het om beide na dieselfde plek te gaan. Ek vermoed, gebaseer op die feit dat slegs 'n klein breukdeel van die bemanning aan die Kaap gebly het en dat hierdie persone se inskrywings in die skeepsoldyboek nie op mekaar gevolg het nie, dat hulle óf aangegee het dat hulle na die Kaap wil gaan, óf ingestem het om daarheen te gaan toe hul gevra is.

Die eerste bedrag, ƒ36, is sy maandelikse salaris wat hy verdien het tydens die reis na die Kaap.

Die tweede bedrag is wat hy nog skuldig is teen 24 September, met hul aankoms aan die Kaap: ƒ143-5: dus is die ƒ36 alles weer mooi teruggeneem om die ƒ179-5-0 skuld te begin afbetaal. Die woorde "te quaet" oftewel "te kwaad" beteken dat die Kompanjie hom nog die geld moet gee.

Die volgende is die jaarlikse boekhouding van wat hy as soldaat in diens van die V.O.C. verdien het. Die finansiële jaar het geloop van 1 September tot 31 Augustus die volgende jaar. Die voorlaaste inskrywing is in 1690, waarin ook staan dat hy op 24 Desember 1690 'n vryman geword het (x = 10 = decem in Latyn +ber).

Die laaste inskrywing is om sy afsterwe te vermeld, op 1 Februarie 1718: hy het 'n testament gemaak en 'n aantal kinders nagelaat (per die Kaapse vryboek).  Voordat ek hierdie skeepsoldyboek onder oë kon kry, het ek slegs kon gis oor die datum van afsterwe - êrens tussen 28 Januarie 1718 (toe hy sy testament opgestel het) en 15 Junie 1718 (toe sy eiendom geïnventariseer is).

Nou vir Burgert se inskrywing:

Maij	24	Aen d'E:comp: over 2/m gagie @/9 - smaents	1..+	18   -   -
		Aen d'E:comp: over schult aen Jurgen Meijer	1..+	150   -   -
		Aen kisten over 1 stuck	241..+	4    ,   -
		Aen bultsacken over 1 stuck	242..+	1 10   -
		Somma		173  17   -
1688	12 Januarij	21 betl: aen Trijn Jans sijn act:s borge B Weseman Camerbode (handt: Trijentje Jans) (hand: B Weseman)		f21-
1688	24 9ber	43:- betaelt aan Johannes (S)iebout wegens de Schult borge (C:t) Barentsz Camerbode (handt: Johannes Siebout) (handt: Barentsz)		f43a-
1689	21 (maand?)	betl aen Catalijna van Goch wegens de Schult, borge C: barentse Camerbode (handt: Catalijna vangoch)(handt: Barentsz)		f74-
1691	3 Jannuw	f12 op dato betaelt aen Catalyna v goch tot voldoeninge vande f150- schult borg B Weseman (handt: catelijna van Goch) (handt: Bweseman)		f12
971	no 295

 

September 24	P:r	d E: Comp: over 4 maenden a f9:- smaents bij hem verdient zedert den 24 Maij dat uit Texel zijn uitgeseijlt tot dato deses dat (gode loff) aan Cabo de bonne Esperance arrijverende en aldaer door ordre van d' E: Commandeur vander Stel aen Land gaet	1..+	36    -    -
-	P:r	d' E: Comp: soo veel pe:r Zaldo te quaet blijft	1..+	137  17   -
		Somma		173  17   -
1686	ulto xber	aende Caeb over 3/m 6d: a fo182 Lqt 129.2.4.cont.
1687	xber	Over 12/m op Ditto f:io 129 te q:t f85:12:4 ct
1688	ulto ditto	over 12/m op ditto . . . . f88 te qt . . . . f11-10-4ct f150-wegens d ingediende schult	f150-
1689	ditto	f9-15-12 rest van 12/m op ditto	f70f	9  15  12
1690	15 feb	f12:4:8 rest van 1.5/m op ditto, dat sijn gagie afgeschreven wordt	fo 62f	12:4:8
		Is 28 xber vrij geworden
1718	ulto aug:o	continuicht per caepsvrijboek fo 3-
1719	---- d:o	---------                                            " 3
1720	----9:o	-------------------------------------------"3
		1720 9 Julij als vrijman aende Caep sonder testament te maaken, vrouw en kinderen nae laetende overleden

Burgert Peters v. Isberg, Soldaat, debiet

Burgert se eerste inskrywings lyk baie op dié van Joost: weereens die twee maande loon, 'n skuldbrief van ƒ150 aan Jurgen Meijer en 'n kis en matras. Blykbaar het Burgert reeds klere gehad. Of het Joost miskien klere vir hul beide gekoop? Hy het immers twee hemde en twee paar kouse gekoop.

Soos by Joost, is ook Burgert se skuldbrief moontlik verkoop: eers aan Trijn Jans, daarna aan Johannes Siebout en daarna weer aan Catalijna van Goch. In hierdie geval is dit egter waarskynlik dat hulle almal werknemers was van Jurgen Meijer, aangesien die laaste persoon, Catalijna van Goch, Jurgen Meijer se vrou was (met dank aan Corney Keller wat dit uitgewys het). Dit is ook moontlik dat die skuldbrief wel verkoop was, en dat Catalijna en Jurgen dit uiteindelik weer teruggekoop het.

Die tweede bladsy lyk ook op dié van Joost, met dieselfde verklaring vir die inskrywings. Weereens word hier vermeld dat ook Burgert op 28 Desember 1690 'n vryman geword het.

Die laaste inskrywing vermeld sy afsterwe: 9 Julie 1720, sonder testament en hy laat 'n vrou en kinders agter.

Buiten al die bostaande inligting, bied die skeepsoldyboek moontlik baie meer inligting. Daar is ook ander inskrywings gemaak tydens die reis, wat meer oor hul reis self vertel. Is daar ook iets te leer uit die vergelyking van soldate wat almal na die Kaap gereis het? Of vergelyking van soldate wat almal by Jurgen Meijer gelogeer het? Miskien kan mens iets meer leer deur Jurgen Meijer self na te vors? Of die Kaapse Vrijboek waarna die skeepsoldyboek verwys? Ons sê nie verniet dat in stamboomondersoek, elke antwoord weer tien nuwe vrae meebring nie!

Nuwe lewe ingeblaas

Die Engelse het 'n gesegde "it never rains, but it pours" (ook soms "when it rains, it pours"), dikwels gebruik as klomp slegte dinge tegelykertyd gebeur. Siende dat ek uit die droë bosveld kom, het ek dit nooit soseer as 'n negatiewe uitdrukking gesien nie en gebruik dit dikwels as baie goeie dinge tegelykertyd gebeur. Soos die afgelope twee weke in die genealogiese sfeer:

• Uiteindelik, na nege maande se wag, het die digitale weergawe van die Huis te Zilverstein se skeepsoldyboek beskikbaar geword op die Nationaal Archief se webwerf.  Daar het ek die inskrywings vir beide Joost en Burgert kon kry. 'n Kopie, transkripsie en verduideliking sal nog volg.
• Die "bewys" dat Mari Eali en (Anna) Maria Pieterse van Dyk een en dieselfde persoon is, het berus op 'n dokument uit 1719, wat ek uiteindelik met die hulp van Johan van Breda opgespoor het in die Kaapse argiewe. Haar blad sal nog hiermee opgedateer word.

• Uit die bloute het ek J.H. van Wyk sr (my pa se oupa aan moederskant) se sterfkennis ontdek (en met 'n bietjie speurwerk en hulp van my pa, kon bevestig), wat weer baie leidrade gegee het vorentoe. Kliek hier vir sy persoonsblad.

Wat my by 'n ander punt uitbring. Ons het besluit om van MyHeritage weg te beweeg na Rootsmagic. Rootsmagic is 'n sagtewareprogram wat jou ook die kans gee om 'n aanlyn-stamboom te hê. Anders as MyHeritage, is dit nie moontlik om die stamboom aanlyn te wysig nie, dus sal enige wysigings of korreksies aan my deurgestuur moet word en ek dit dan hier wysig. (Ek dateer die aanlyn-stamboom so een keer 'n week op.)

Rootsmagic bied 'n paar dinge wat ek voel MyHeritage mis.

• Die program is baie goedkoper: eenmalig $30 dollar, teen MyHeritage se jaarlikse fooi van €197,30.

• Dit is baie makliker om bronne vir elke feit by te voeg - iets waaraan ek baie meer aandag wil gee in die toekoms. As daar nie 'n bron bystaan nie - selfs in my stamboom, moenie inligting goedsmoeds oorneem nie. (Behalwe vir onlangse generasies. Ek het miskien nie hul geboortesertifikate nie, maar ek weet wat my gesin se name en geboortedatums is. So ook vir die inligting wat ek van ander familielede ontvang het. In die toekoms sal ek "mondelinge oorlewering" as bron byvoeg vir sulke inligting.)
• Die program bied uitstekende hulpfunksies soos 'n "problem search" (wat kyk dat gegewe datums strook - is jou ouma miskien getroud toe sy drie jaar oud was? Verbasend hoeveel tikfoute mens maak), en 'n "duplicate search" en "person merge", wat persone wat dubbeld ingevoer is saamsmelt (weereens, die takke in 'n SA-stamboom kruis só baie, dat dit baie voorkom).

Rootsmagic se webwerf lyk wel nie so mooi soos dié van MyHeritage nie: meeste sagteware bied 'n "pedigree"-aansig aan, wat 'n betrokke persoon met sy voorouers wys, of "family"-aansig, wat die gesin wys, of 'n "descendants"-aansig, wat (ja, jy't reg geraai) die nageslag wys. MyHeritage is, sover ek kon sien, uniek om alles-in-een te vertoon. Maar uiteindelik is dit nie die letterlik honderde euros per jaar werd nie.

Hier onder is 'n vergelyking van die stamboom-aansigte:

Rootsmagic se sagteware-aansig

Rootsmagic se webwerf-aansig

MyHeritage se webwerf-aansig

Sowat 90% van die rekords wat ons tot dusver deur MyHeritage ontdek het, is ook toeganklik daarsonder - mens sal net self moet soek. MyHeritage soek nou wel vir ál jou familielede, terwyl mens self miskien net op 'n paar persone fokus, maar weereens, nou nie juis die einde van die wêreld nie.

Met die eks- en importeer van die Gedcom (die stamboom-datalêer), het daar 'n paar goedjies verlore gegaan. Meestal foto's, wat mens handmatig moet oordra. Ek is nog besig om dit te doen.

Ons sal nog wel ons MyHeritage-lidmaatskap behou tot Julie volgende jaar (ons het vergeet om dit te kanselleer voordat dit outomaties hernu is hierdie jaar).

Hier is die skakel na ons nuwe stamboom by Rootsmagic:  http://sites.rootsmagic.com/hoogendoorn-vandyk/index.php